|
|
Një përvjetor i Skënderbeut në Romë
(Botuar në gazetën “Telegraf” më 17 janar 2012)
Fragmenti që kemi zgjedhur në këtë përkujtim të 544-vjetorit të vdekjes së Gjergj Kastriotit, është marrë nga një libër ende i pabotuar i Ylli Polovinës, autor edhe i një libri tjetër, “Gjysma e harruar e Skënderbeut”, publikuar në 2008.
Ngjarjet zhvillohen në Romë, në 17 janar 1998, kur në sallën kryesore të Banca Nazionale di Lavoro do të mbahej simpoziumi përkujtimor në kujtim e nderim të figurës së madhe të heroit shqiptar e njëkohësisht evropian. Për një zgjedhje simbolike të organizatorëve veprimtaria kryhej në sheshin “Shqipëria”. Piazza Albania gjendet në Via Aventino, atje ku në fillim të saj është vendosur korpusi stërmadh i selisë së FAO-s dhe më në brendësi godina e Tg5, zyrat dhe studiot e edicioneve informative të Canale 5 të Mediaset.
E gjithë rruga, e cila mbyllet me ndërtesën impozante të Akademisë Rumune, përmban edhe shumë objekte të tjera të spikatura për vizitorët e shumtë të Romës. Piazza Albania është përuruar më 4 qershor 1940 prej autoriteteve fashiste të kryeqytetit italian dhe në qendër të saj larton dukshëm një statujë të Skënderbeut. I hipur mbi kalë, gjithsesi jo me atë tendosje krenare që ka në Tiranë, Gjergj Kastrioti e sheh horizontin përgjatë Via Aventinos, duke mbajtur të skalitur në bazamentin e shtatores së vet dedikimin germëmadh “Gjergj Kastriot Skënderbeut, Romë” dhe më poshtë “Në kujtim të pesëqindvjetorit të Gjergj Kastriot Skënderbeut. mbrojtësit të pakapërcyeshëm të qytetërimit perëndimor”. Në përmbyllje gdhendet një kryq. Inicialet e republikës së Romës antike S.P.Q.R. dhe viti MCMLXVIII.
Në presidiumin e simpoziumit, sipas një protokolli të vëmendshëm, u vendosën përreth ambasadorit shqiptar, gjenerali Franko Anxhoni, ato kohë i emëruar nga qeveria italiane si Komisar i Jashtëzakonshëm për Shqipërinë, senatori Xhuzepe Xamberleti, president i një instituti, shkrimtari i njohur kroat Predrag Matvejeviç, studiuesja e Ballkanit Emanuela del Re, baroni Shmid, profesori arbëresh Italo Fortino, këngëtarja arbëreshe Silvana Likursi, muzikologu Spiro Kalemi, Monsinjor Luca Peroni, dirigjenti Lorenzo Castriota Skanderbeg.
Në sallë nuk mungonin edhe diplomatë të përfaqësive të huaja të akredituara në Romë dhe në Vatikan
Studiuesi Ylli Polovina, i pranishëm në këtë ngjarje, në librin e tij ende të pabotuar, përshkruan çfarë të veçantash shqiptuan atë ditë gjithë ata që folën, por për lexuesin e “Telegraf” ne zgjodhëm vetëm njërën prej tyre, këngëtaren Silvana Likursi.
Fragmenti
“Kur arbëreshja Silvana Likursi, duke kërkuar njëmijë herë ndjesë për zërin e saj të cenuar nga një grip i disa ditëve më parë, tha se do të këndonte një rapsodi për vdekjen e Skënderbeut, u bë më se e qartë çfarë peshe të hatashme zinte kjo ngjarje në të gjithë kujtesën e popullit arbëror.
Pas një pauze të shpejtë ajo filloi të recitonte. Vargjet bënin fjalë për “një ditë të ngarkuar me borë, edhe qielli dukej se do të lotonte, kur mbi shesh u ngrit një kujë, që hyri në të gjitha zemrat e shtëpitë. Ishte Lekë Dukagjini, që me njërën dorë godiste ballin dhe me tjetrën shkulte flokët: “Në gjunjë Shqipëri, zoti tënd baba vdiq këtë mëngjes, Skënderbeu nuk është më!”. E dëgjuan shtëpitë dhe u drodhën, e dëgjuan malet dhe u hapën, kambanat e të gjitha kishave filluan të binin për të vdekurin, ndërsa në qiellin e hapur hynte Skënderbeu, i pafati”.
Ndërsa deklamonte këto vargje Likursi u bë hipnotizonjëse. Mund të recitonte edhe një poemë të tërë dhe para saj në atë sallë të mos e ndjeje fare ekzistencën e kohës.
Ndërsa pritej që vargjet t’i ngarkonte tashmë me tinguj, pauza e Silvana Likursit zgjati, u bë shumë e thellë. Dukej nga çasti në çast sikur kishte shqyer gojën një hon që do të përpinte notat e këngës dhe pasi t’i zhyste gjer në humbëtirat më të skajshme të thellimës së vet, do t’i ngrinte lart si shkulmë llave dhe hiri. Do t’i shpërthente kumbueshëm, me forcën e një jehone toke që dridhej si nga një tërmet.
Në arbërisht vargjet që këndoi Likursi, për nga bukuria stilistike dhe shkëlqimi metaforik, nuk kishin asnjë krahasim me përkthimin italisht që ajo u bëri në fillim. Kështu që italianët e pranishëm në sallë nuk mund ta kuptonin dot, se përveç melodisë, vetë teksti ishte një margaritar i rrallë poetik. Kurse për të ndjerë se sa tronditshëm e kishin përjetuar arbëreshët vdekjen e Gjergj Kastriotit dhe se këtë traumë shekujt nuk e kishin vanitur dot, as që bëhej fjalë. Dhimbja ishte shumë e vështirë për t’u kuptuar tërësisht edhe nga shqiptarët që ato çaste po e dëgjonin Silvana Likursin.
“Shkoi një ditë mjegulorë” nisi këngën arbëreshja. Melodia e porsafilluar formalisht ishte këngë, përmbante strofat dhe refrenin dhe notat e vendosura mbi fjalët rrinin me rregullin e domosdoshëm për atë gjini. Porse realisht ajo që po këndonte Likursi në Romë, në atë paradite të 17 janarit 1998, ishte një e qarë me melodi. Një dënese me muzikë. Një këngë me lot. Një lotim i kënduar.
Sërish Silvana Likursi përsëriti fjalën “mjegulorë” dhe shpejt pasoi klithma “çka ky qielli që vajton”. U përsërit edhe njëherë fjala “vajton”, duke e shqiptuar o-në e fundit si “oi”. Siç bëhet vajtimi i grave shqiptare të ulura në gjunjë para atij që ka ndërruar jetë. Në pritje të vazhdimit të këngës për vdekjen e Skënderbeut Likursi bëri një pauzë e gjatë sa një ngashërimë. Dyvargëshi tjetër erdhi duke përmendur fjalën “shi”.
Pasoi ngashërima e thellë, pothuaj përlotje e plotë. Në fund të saj këngëtarja arbëreshe e fiku ngadalë zërin, si t’i binte të fikët. Vijoi një humbellë heshtjeje. Plumb e rendë. Një sekondë, dy. Pastaj Silvana Likursi lëshoi kujën “ishte Lekë Dukagjini”, duke treguar për njeriun që me një dorë godiste ballin dhe me tjetrën shkulte flokët. Vargu që vinte më pas thoshte “Zoti dhe prindi i Arbërisë” dhe menjëherë rënia në ngashërimin ngulçitës “ai vdiq so menatë, Skënderbeu nuk është më”. Në mbyllje të këngës-vaj, që dukej sikur ato çaste përfytyronte rënien mbi tokë të një mjegulle të rendë, përmendeshin gati përçartshëm “kambanarët e kishave”. Në fund dhimbja therëse e ndryrë në togfjalëshin me në brendësi qiellin që hapej për “Skënderbeu i pafan”.
Likursi vajkëndoi sërish “Skënderbeu i pafan”. Ngashërima përmbyllëse mbarte si arkivol mbi shpinë vetëm fjalën “i pafan”. Pastaj tre herë “Oi!Oi!Oi!”
Kënga ishte mbyllur përfundimisht. Tashmë në notat e saj të fundit nuk kishte më këngë. Ishte qarje e plotë. Vajtim me kujë.
E megjithatë, krejtësisht e mpirë, salla filloi ta duartrokasë. Mjaft gjatë. “Faleminderit!” tha Silvana Likursi me një zë më të bukur se ai me të cilin pati kënduar. “Më falni, po këndoj pa vegla muzikore. Jam shumë e emocionuar” vijoi me zërin tashmë të veshur vetëm e vetëm nga tinguj. Të shndërruar krejtësisht në melodi. Fliste sikur binte një harpë.
“Po të dëshironi”, shqiptoi me zërin e saj të magjishëm, “unë mund të këndoj atë që, për ekselancë, konsiderohet nga arbëreshët kënga e mërgimit, Morenë”.
Salla e ndiqte me sy, krejt e mekur.
Silvana do të këndonte atë paradite të 17 janarit 1998 këngën “Moj e bukura Morè”. Para se të ekzekutonte notat e saj të dhimbshme shpjegoi se “Moj e bukura Morè” ishte jo vetëm kënga arbëreshe e mërgimit, po edhe ajo e përkatësisë ndaj tokës shqiptare, e dashurisë dhe e mallit për të. Kënga për Morenë, tha butësisht ajo, është kënga për prindërit, për të dashurit që i ke lënë atje dhe vetë ke marrë rrugën e ikjes nëpër det. “Moj e bukura Morè” është kënga e origjinës sonë, e identitetit tonë” shqiptoi Silvana Likursi, duke u përpjekur t’i anashkalojë ngulimit të vështrimit të sallës që ndiqte vetëm lëvizjen e buzëve të saj.
Por Likursi tashmë shihte përtej gjindjes së sallës, shikimi i saj ngrihej sipër kokave të të pranishmëve. Dukej sikur kërkonte të kapte me vështrim horizontin, të kapërcente kreshtat e maleve, fundet e paana të fushave, të kalonte drurët e pyjeve dhe grykat e luginave, gjersa të mbërrinte me një frymë tek bregu i detit. Aty ku vala shushurinte zëra shekullorë. Atje ku përtej ujërave duhej të ishte bregu arbëror dhe ai epirot. Pasi u mbush lehtësisht me frymë Silvana Likursi nisi të recitojë: “Moj e bukura Morè, që kur të lashë nuk të kam parë më”. Pastaj: ”Atje është im zot, babai, atje është ime zonjë, nëna. Atje është edhe vëllai im. Dhe të gjithë, që të gjithë, janë nën dhe”. Vijoi deklamimin e vargjeve: “Moj e bukura Morè, që kur të lashë nuk të kam parë kurrë më”. Kësaj radhe në vargun përmbyllës të njëjtit fillimvargu të këngës kishte shtuar fjalën “kurrë”.
Recitimi kishte mbaruar. Para se të fillonte këngën bëri një përpjekje të shpejtë për të pastruar zërin. Donte të largonte edhe gjurmën më të vogël të gripit që kishte kaluar tinëzisht nëpër kordat e zërit të saj. Pasi këndoi vargun e parë “Moj e bukura Morenë…” Likursi katër herë thirri kujshëm “Si të lashë, si të lashë, si të lashë, si të lashë!”. Dhimbjen e ndarjes e futi më pas në çdo fjalë ku kishte një “o”, duke e shumëfishuar atë: “Atje kam unë zoootin tim, atje kam unë zoooonjën nënë”. Pastaj sërish dhimbjen e shpërtheu nëpërmjet përsëritjes “Atje kam, atje kam, gjithë mbuluar, gjithë mbuluar, gjithë mbuluar, ndënë dhe”. Duke e mbyllur këngën gati klithi “Moj e bukuraaaa Morè, si të lë, si të lë, si të të lë!”
Silvana Likursi befas e kishte kapërcyer ngjarjen qindravjeçare dhe po e interpretonte sikur ajo po ndodhte ato çaste. Po e linin tokën e etërve në sytë e ngrirë të asaj salle, më 17 janar 1998. Mirazhi po ndodhte në sheshin Albania, në Romë. Në rrugën Aventino. Ishte një provë se Gjergj Kastrioti për arbëreshët ishte kodi i jetës së tyre, vetë adn-ja, fillimi dhe mbarimi i botës. Tek Skënderbeu niste dhe mbaronte ngadhënjimi dhe rrënimi i identitetit nacional, fillimi dhe fundi i vlerës sociale, i gjithë kuptimi i shekujve të tyre në Itali. Ato çaste kur Silvana Likursi imazhin e Moresë e bëri zhgjëndërr në sallën e madhe të Banca Nazionale del Lavoro mund të kuptoje më mirë se në çdo grimë tjetër kohe se nuk mundej kurrsesi të kishte të njëjtën përshtypje të fortë me emrin e Skëndërbeut një arbëresh i ikur përtej detit dhe një shqiptar i mbetur në tokën amë.
“Po e mbyll me një këngë jo të trishtueshme” tha si me pendim, duke buzëqeshur, Silvana Likursi. “Ajo nuk lidhet me Skënderbeun, por është një krijim që e këndojnë dhe e duan të gjithë arbëreshët e Italisë. Këtë këngë e këndojnë edhe bashkëqytetësit e mi të Portekanones, ku kam lindur, në Molise, në provincën e Kampobasos”.
Likursit iu mbushën sytë me dritë. Përlotja e gjatë që lehtas dhe fshehurisht ia kishte lagur gjer ato çaste bebëzat e zinj e të bukur, u përtha. Fytyra iu çel si të ishte një gjethnajë mbi të cilën, pasi kishte kaluar dimri, po frynte flladi i parë i pranverës. Këngëtarja arbëreshe menjëherë mori pamjen e një vashëze në prag të gjashtëmbëdhjetave.
“Kjo është një këngë dashurie, një këngë fejese, një kënge shprese”. Silvana tashmë fliste gjallërisht, krejtësisht e shpenguar, me sytë që i digjeshin. “Është një këngë që në Arbëri ekziston në forma të ndryshme, por që në thelbin e vet ruan të njëjtën ide: edhe pse Skënderbeu vdiq dhe arbëreshët ndërruan tokën ku lindnin dhe erdhën në Itali, jeta gjithsesi vazhdoi. Ata vazhduan të martohen, të lindin fëmijë. Gjithçka rifillon”, shqiptoi ëmbël Silvana Likursi, “rinis me dhimbje, me vështirësi, por megjithatë rifillon”.
Likursi vështroi sallën dhe sytë e saj të mëdhenj, me një gaz të hijshëm, e derdhën dritën e tyre mbi pjesëmarrësit. “Ishte një ditë maji” recitoi ajo dhe i lëkundi duart në ajër si të ishte mbi një lendinë ku po vallzonte. “Ishte një ditë me pak diell, por erë nuk frynte. Hodha sytë në qiell dhe pashë një fajkua, që fliste gjuhën tonë. Ishte një ditë maji me pak diell dhe erë nuk frynte. Vetëm një lule vjollce ishte plot me hijeshi. Zgjata dorën mbi të dhe e mora me gëzim dhe kur mbërrita në shtëpi nëna ime më tha “çfarë lule është kjo? I thashë “është një lule vjollce plot me hijeshi, e gjeta dhe e mora me gëzim. Ti, o lule e ëndërrt, ti o lule e freskët, tani je e imja. Tani që sytë e mi të vështruan, asnjë tjetër nuk do të ketë guxim të afrohet”.
Pastaj e nisi këngën arbërisht, përdori fjalën “manushaqe”, “zgjata dorën”, “e mora me harè”, “e kur rura për herë parë në shtëpi, mëma më tha, më pyeti mëma çë lule ish, ish manushaqja që unë zgjata dorën me hare”, “ti trendafile, ti je imja, mosnjeri nga qaset kah ti”.
Pastaj me zërin e saj që tashmë ishte bërë i dridhshëm si pikë loti Silvana Likursi tha se do t’ia merrte edhe një kënge të tretë. Ishte melodi dashurie.
 Version i printueshem
Faqja paraardhese |
|
|
