|
|
Foto: .jpg |
Një libër ndryshe i Ylli Polovinës
Intervistë për “Telegraf”, botuar në këtë gazetë në datat 1, 2 dhe 3 gusht 2011.
- Zoti Polovina, sapo kini nxjerr një libër të ri...
-Po, ka dy muaj. Është një libër, të cilit për herë të parë nuk i bëra asnjë publicitet dhe tek dy gazetare të kulturës, Oliverta Lila në “Shqip” dhe Fatmira Nikolli në “Gazeta Shqiptare” mjaftoi vetëm shqiptimi në telefon i titullit. Pasi e lexuan secila në të përditshmen e saj, dy muaj të shkuara, botuan nga dy faqe speciale. Të them të drejtën u gëzova dhe kështu hoqa dorë nga çdo përpjekje për t’i bërë librit publicitet. I lashë ngjarjet të rridhnin spontanisht.
-Formulimi “Amerika, Mehmet Shehu dhe Ramiz Alia” në të vërtetë është intrigues.
-Kështu rezultoi. Ndërkaq meraku im për ta gjetur fillimisht qe si t’i përfshija në një bashkim sa më të shkurtër fjalësh tre personazhet kryesorë të atij libri, të cilin e kisha përfunduar dhe titullin ende nuk ja kisha pikasur: Shtetet e Bashkuara të Amerikës, ku zhvillohet dinamika kryesore e subjektit, Mehmet Shehu që është protagonisti i parë dhe Ramiz Alia i cili shfaqet pak, por gjatë gjithë kohës rri si hije në sfond apo, thënë më saktësisht, ndodhet prapa perdes së ngjarjeve.
-E kini fjalën se në atë që ndodhi natën e 18 dhjetorit 1981 Alia i lëvizte duart nga pas...
-Nuk kam asnjë dëshirë të hyj në atë teatër të përgjakshëm, siç ishte kasaphana në grupin udhëheqës të Partisë së Punës të paktën në periudhën e luftës së brendshme për pasonjësin e Enver Hoxhës, të goditur në 1973 nga një infarkt total zëmre, ku disa autorë seriozë e shumica amatorë rrëfimesh bulevardeske hyjnë e dalin si në një pazar oriental, jo duke kthjelluar, por tashmë duke turbulluar çdo të vërtetë, duke shkelur e fshirë çdo gjurmë akoma të mbetur. Të gjithë këta të fundit shkruajnë sikur i dinë të gjitha, ndërsa asgjë nuk kanë në kokë e në duar, sepse të paktën nuk janë futur në asnjë arkiv. Disa vite të shkuara botova një artikull për Mehmetologjinë ose malin e madh të të shkruarave për ish-kryeministrin komunist, ku turmën e madhe të “mehmetologëve” e bëjnë shitës-blerësit e thashethemeve “e vranë” apo “u vetvra”, “gota e zhdukur nga komodina”, “tuneli i nëndheshëm” e kështu me radhë. Libri im shkon në një drejtim tjetër. Ai merret me ndriçimin e njërës prej intrigave politike më të mëdha në historinë e shtetit tonë të mëvetësuar në 1912, të asaj që ka mbetur me emrin bombastik dhe po aq djallëzor “Tabloja Sinoptike”. Për t’iu përgjigjur ndërhyrjes suaj për praninë e duarve të zgjatura të Ramiz Alisë natën e 18 dhjetorit 1981: atë natë dhe një vit më pas teatrin makbethian të pastrimit mizor mes pretendentëve për fronin e diktatorit qe i pari Enver Hoxha që lëvizte fatet e njerëzve. I kishte gjërat ende nën kontroll. Alia ka bërë më shumë nga çmund ta dinë shqiptarët për të zotëruar atë patentë trashëgimie, por Hoxha në 1981 apo 82 kishte fuqi t’i përmbyste ngjarjet edhe në kahun e kundërt.
-Libri “Amerika, Mehmet Shehu dhe Ramiz Alia” është e vërtetë që vijon një rrjedhë tjetër, duke i zbuluar opinionit publik jo hamendje dhe mistere të vogla, por të fshehta shumë të rëndësishme, kurrë më parë të bëra të ditura: udhëtimin e kryeministrit shqiptar në vjeshtë 1960 për në një mbledhje të Kombeve të Bashkuara në Nju Jork, ikje me avion e tren për në Itali e Francë, pastaj me transoqeanikun britanik “Queen Elizabeth” për në Nju Jork, gjatë tre javëve të qëndrimit në metropolin gjigand amerikan lëvizjet me një makinë të blinduar, në kthim ikja me anijen franceze të pasagjerëve “Liberte”, sërish me tren hyrja në Itali dhe në fund fluturimi me avionin qeveritar të Tiranës nga aeroporti i Barit për në Rinas.
-Sepse besoja se ky ishte një libër krejt ndryshe dhe herët ose vonë do ta gjente me durim lexuesin e vet, siç ju thashë më parë, tërheqjen e vëmendjes mbi të e lashë të vinte lirisht. Kishte edhe rrethana politike që ndikuan mbi këtë zgjedhje. Përreth gjëmonte mëndjempirëse fushata e fundit zgjedhore dhe në opinionin publik bllokonte çdo interes tjetër sidomos ankthi i madh për numërimin e rezultatit të garës bashkiake në Tiranë. Më parë libri kishte pritur jo pak pa u futur në shtypshkronjë sepse qe fushata parazgjedhore. Kur ajo u mbyll dhe njerëzit hodhën votat në kutitë e të preferuarve libri nisi të shtypej. Pritej që rezultati të jepej në fund të javës së parë, ose sapo do të hynte e dyta. Por “Amerika, Mehmet Shehu dhe Ramiz Alia” u paketua për të shkuar nëpër librari, kur fushata zgjedhore në vend të fashitjes u ndez edhe më shumë. Kështu për kolegët e të përditshmeve dhe të ekraneve u shumuan ditët e punës me politikën. Koha qe e pafat për këtë libër. Mbeti në heshtje.
-Mos doni të thoni se nuk ishte kohë librash?
-Pse nuk e kini vënë re se këtë herë zgjedhjesh ranë në kolaps shfaqjet teatrore, hapja e ekspozitave, numri i spektatorëve nëpër sallat e kinemave, ndjekësit e ndeshjeve sportive, ngrënësit e pasionuar të ëmbëlsirave, frekuentuesit e restoranteve, amatorët e udhëtimeve turistike brenda dhe jashtë vendit? Në kohëra të tilla libri që të vë në mendime është i bezdisur, i tepërt, punë aristokratike, në mos edhe një luks tepër i madh për hallet që kanë njerëzit. Duhet qetësi shpirtërore dhe kohë e lirë për veten. Kjo fushatë zgjedhore ia mori të dyja qytetarit dhe lexuesit shqiptar. Për fat tani kjo kohë politike është më e përmbajtur, njerëzit iu drejtuan shlodhjes dhe brigjeve të detit e mbase pa i bezdisur shumë disave prej tyre mund t’u bëj sinqerisht një ftesë ta kenë për një fraksion sekonde në mendje edhe titullin “Amerika, Mehmet Shehu dhe Ramiz Alia”.
-Përveç se intrigues ky është edhe një titull mjaft pretencioz.
-Sigurisht që kam dëshiruar të krijoj një gjë të pashkruar gjer tani. Prandaj më shumë se një pretendim qe edhe një sipërmarrje tepër e vështirë. Ishte një subjekt mjaft i ndërlikuar dhe i ndodhur tepër larg, një gjysmë shekulli shkuar. Dëshmitarët kryesorë të grupit udhëtues me Shehun qenë pushkatuar më pas ose vdekur për shkaqe natyrore. Një i vetëm kishte mbetur gjallë, por edhe ky për shkak të distancës kohore nga ngjarja, nuk mbante mend asgjë të rëndësishme. Arkivat po ashtu, me depërtimin e parë, ngjanin të zbrazura. Mbi Mehmet Shehun pas shpalljes së tij nga Enver Hoxha si armik dhe agjent i shumë shteteve të huaja, ra një kërdi e tërë e shfarosjes së dokumenteve që lidheshin me të vërtetën e jetës dhe të fatit të tij. Prandaj aq rraskapitës ishte ai kërkim dëshmish sa për herë të parë mes nëntëmbëdhjetë librave që kam botuar, tre edhe për lexuesin e huaj i cili është shumë sqimatar dhe kërkon cilësi të mirë krijimi, pësova një përkeqësim të frikshëm të shëndetit.
-Kur e lexon librin tuaj duket sikur kërkimi dhe mbledhja e dokumenteve ka qenë më e lehtë.
-Po ju tregoj vetëm një hollësi për të kuptuar sadopak se qe krejtësisht e kundërta. Në Arkivin Qendror të Shtetit nuk kishte asgjë të rëndësishme për këtë temë dhe mbeta vetëm me dy dosje të gjetura në arkivin e Ministrisë së Punëve të Jashtme. Aty me shumë dobi qenë dy-tre raporte për Tiranën të Reis Maliles, i cili ishte atë kohë shefi i Misionit të Përhershëm të Shqipërisë në OKB. Mirëpo prej tyre nuk gjeja dot të dhëna të mjaftueshme çfarë veprimesh kishte kryer kryeministri Shehu. Mua më interesonte të dija çfarë pati bërë përditë dhe prej kësaj analize të nuhatja nëse kishte kryer ndonjë kontakt agjenturor me amerikanët. Shpresat i humba edhe më shumë kur në një ditar sekret, por të botuar për përdorim të brendshëm gjatë viteve të fundit të diktaturës, gjeta një shënim të Hoxhës, në të cilin thoshte se po i dërgonte Fiqirete Shehut disa nga radiogramet e të shoqit nga Nju Jorku. Sigurisht që ajo të shmallej. Ato çaste e akuzova Hoxhën me vete se me këtë mënyrë, duke i shpërndarë nëpër duar të ndryshme, i kishte zhdukur dokumentet shtetërore. Vetëm një kërkim tjetër, dëshpërues, thjesht për të hequr merakun e fundit, në arkivin e Shërbimit të Jashtëm Shqiptar, depërtim që këtë herë e bëra duke përdorur kompjuterikisht kode të shumta, më vuri në dorë dosjen me të gjitha radiogramet e shifruara që Mehmet Shehu ia dërgonte personalisht Enver Hoxha. Aty e kuptova përse e kisha atë “fat”. Në MPJ ato raportime, kur deshifroheshin, shkruheshin në dy kopje. Njëra ikte duar me duar, por tjetra mbeste aty.
-Po arkiva të huaja a kini parë?
-Shumicën dërmuese të atyre tashmë të hapura online, duke nisur prej qendrave në Budapest e deri në Londër. Pamjen e vetme me lëvizje, video, të Mehmet Shehut në sallën e Kombeve të Bashkuara, pra në Nju Jork, e gjeta prej një arkive britanike. Një tufë fotosh që kryeministri solli prej andej është zhdukur gjatë pastrimeve. Kështu edhe fotografinë e tij që kam vendosur në kopertinë të librit e sigurova prej revistës amerikane “Life”.
-Libri është i ngjeshur...
-Pas ripunimit të tretë lexuesit i kam afruar vetëm tre të katërtat e asaj që shkrova. Ai është intens, në kohë dhe në përmasën e numrit e të veprimit të personazheve. Libri ka një kohë ngjarjesh të vendosur në tre rrathë të harmonizuar me njëri-tjetrin. Në të parin si pikë fillimi është viti 1959, periudhë përkeqësimi i shpejtë i marrëdhënieve mes Tiranës dhe Moskës dhe ku Nikita Hrushovi dhe Enver Hoxha përgatisin goditjet e ndërsjella, mes të cilave zgjerimi i bazës ushtarake të Vlorës dhe vendosja e një tjetre plasdarme sovjetike në Butrint, të dyja pjesë e Traktatit të Varshavës të drejtuara kundër NATO-s. Po ashtu paralelisht ndodh edhe fabrikimi agjenturor në Tiranë, nën presionin e KGB-së, të grupit çam të Teme Sejkos me legjendën e gjoja një sulmi të kombinuar të Flotës së Gjashtë Amerikane mbi Shqipërinë. Ky rreth i parë mbyllet pas një gjysmë shekulli, në vitin dymijë, kur dy djemtë e mbetur të Mehmet Shehut gjejnë më në fund eshtrat e të atit të tyre, hedhur në një varr të fshehtë dhe në fill të shpëtuara nga djegia e tretja tërësore me një lëndë speciale kimike. Në 1994 ata kishin gjetur në një rrëpirë varrezash pa emra në Zejmen të Lezhës, një grusht kockash të Fiqirete Shehut.
Rrethi i dytë i lëvizjes së kohës në libër përfshin gjysmën e dytë të vitit 1960, nis në muajin korrik dhe përfundon në nëntor 1986. Ato fillojnë me përgatitjet e Mehmet Shehut për të shkuar në Nju Jork dhe në sfond të Hysni Kapos në një takim përgatitor në Bukuresht të partive komuniste të vendeve të dikur kampit socialist, kuvend i cili vendosi që në nëntor të mbahej e famshmja Mbledhje e Moskës, për të cilën regjimi i kohës na ka tejngopur, përpunuar e doktrinuar me qëndrimin stoik të palës shqiptare, Enver Hoxhës kryesisht. Mbyllet ky rreth i dytë me të quajturin Kongres i Vazhdimësisë, ku Ramiz Alia, ndërsa Perëndimi priste ndryshimin apo të paktën liberalizimin e kursit politik, e nisi leximin e raportit të tij me akuzën e njohur të Hoxhës se Mehmet Shehu qe një armik i betuar i partisë dhe i popullit si edhe një poliagjent në shërbim të të huajve.
Rrethi i tretë i zhvillimit të ngjarjeve në libër përfshin periudhën nga 12 shtatori deri në 12 tetor 1960, koha e udhëtimit të Shehut për në Nju Jork dhe kthimi prej tij. Ato kanë të bëjnë me nisjen nga aeroporti i Rinasit, hyrja në Itali, udhëtimi nga Roma në Paris, prej këtu, në 14 shtator në portin detar francez të Sherburgut dhe nisja me anijen oqeanike “Queen Elizabeth”, për pesë ditë e gjysmë, drejt Nju Jorkut. Pastaj vijojnë të treguara hollësisht, një për një, që prej 20 shtatorit deri në 12 tetor, ditët e kryeministrit shqiptar.
-Ju këtë tregim të hollësishëm...
-Edhe dokumentim të hollësishëm. Hoxha tek “Tabloja Sinoptike” e ka akuzuar se takimin me Josip Bros Titon dhe të dërguarin e Inteligjencë Servisit, djalin e kryeministrit anglez Uinston Çurçill, Randolfin, madje edhe me ndonjë tjetër, Shehu e kishte kryer në një kthinat e fshehta të “Queen Elizabeth”, jo në Nju Jork. Ndërkaq një dokument i vlerësuar tepër sekret në arkivin e ambasadës amerikane në Buones Aires, i cili nëpërmjet një miku argjentinas me emrin Farran u sigurua nga ambasada shqiptare të merrej i fotokopjuar dhe iu dërgua me ngut Tiranës, drejt për drejtë Ramiz Alisë, nuk e përmendte fare transoqeanikun, por thoshte se marrëveshja Mehmet Shehu-CIA qe kryer në Nju Jork gjatë ditëve të pranisë së kryeministrit shqiptar në punimet e OKB-së. Kjo mospërputhje, të cilën e zbulova shumë herët dhe u bë një nga shtysat kryesore t’i vihesha shkrimit të këtij libri, qe fare flagrante. Ajo jepte shenjën e sigurt se “Tabloja Sinoptike” ishte një gënjeshtër e madhe, një manipulim mjaft tinëzar dhe i sofistikuar i të vërtetës, pra ishte një legjendë e mirëfilltë agjenturore. Me pak fjalë qe një antihistori nga ato që politika prodhon pa fund dhe na i imponon.
-Pra ju mendoni se tridhjetë vite pas eliminimit fizik të Mehmet Shehut dhe thurjes së “Tablosë Sinoptike” kjo mund të quhet e rënë.
-E rrëzuar.
-Pra ju mendoni se “Tabloja Sinoptike” ka krijuar iluzionin e Mehmet Shehut si njeri të Perëndimit?
-Si çdo politikan i fuqishëm dhe Shehu ishte i tillë, një protagonist i madh i luftës për pushtet, ai qe edhe pragmatik. Kjo do të thotë se po t’i propozohej edhe ndryshimi i kursit politik me kusht që ai të qe i pari i vendit, ai sadopak do ta kthente timonin. Veç realisht nuk ishte i lidhur shpirtërisht e ca më tepër thellësisht me Perëndimin. Mehmet Shehu nuk ishte as demokrat. Enver Hoxha e falsifikoi si proamerikan për ta djallëzuar para opinionit publik vendas, të cilin e kishte doktrinar, dhe para atij ndërkombëtar edhe si poliagjent të shpëlarë. E vërteta është anglishtfolësi Shehu qe adhurues i pasionuar i teknologjisë moderne, pra edhe i asaj që prodhohej me hekura apo plasmas në Perëndim, por ideologjikisht ishte një stalinist i vendosur dhe mjaft i ashpër, një bashkëpërgjegjës i parë me Enver Hoxhën për çfarë ndodhi në vendin tonë dhe ndaj të cilës duhet të mos ndalemi duke kërkuar e zbuluar të vërtetën historike, duke e thënë atë për opinionin publik. Historia jonë e gjysmëshekullit komunist ka nevojë, madje edhe më shumë se njerëzit që jetuan atë kohë, ku hyj edhe unë, për një vetëpastrim të madh. Ajo nuk bëhet me botimin e procesverbaleve të mbledhjeve apo të hetimeve të asaj periudhe, vendimeve të gjyqeve apo teksteve të akuzave, një epidemi që për fat të keq ka përfshirë dopio faqe speciale të shtypit tonë dhe edicione të pafund. Kjo do të thotë të ribiesh në grackën e atij regjimi. Ai i ka lënë pas arkivat dhe ky është një fat, të paktën atje ku interesa dhe pleksje individësh të fortë para dhe pas vitit 1990 nuk kanë mundur të ndërhyjnë. Në raftet e skedarët e tyre duhet të studiojnë dijetarët dhe të palidhurit me politikën e djeshme apo korrente. Duke ua vënë në dispozicion të politizuarve apo partiakëve, sidomos të emëruarve prej tyre, ata pa dashje (të paktën) kanë bërë të riciklohet PPSh, ia kanë ringjallur logjikën dhe mendësinë. PPSh nuk ka më, por tanimë fantazma e saj është më kanosëse se dikur, kur funksiononte me strukturën e saj kapilare. Po u punua kështu me arkivat, me të vërtetën e manipuluar apo të fshehur dhe mbuluar tinëzisht në tufat e letrave të procesverbaleve, pra të ngasim më tej këtë pseudokulturë të cilën do ta quaja të Historiprocesbalit, do të na kapë nga këmba e moslëshojë litari i regjimit, për këtë kurth i lënë posaçërisht jashtë varrit të tij në fillim të vitit 1991.
-Libri lexohet edhe si roman, pra si një vepër artistike. Cili është raporti midis të vërtetave historike dhe krijimit artistik?
-Kjo është mënyra ime e të shkruarit të historisë. Subjektet që zgjedh duhet të përmbushin të paktën tre kushte kryesore: të jenë ngjarjeve të pabëra më parë publike, të përfaqësojnë fragmente të rëndësishme e kyçe në fatin e shqiptarëve dhe të më japin mundësinë në shkrim të përdor mjetet artistike. Janë romane të vërteta, por asgjë nuk është e trilluar, ca më pak e fantazuar. Përjashto ndonjë detaj të dorës së dytë, një shi që bie papritur apo një shatërvan që spërkat ujë. Edhe tek “Amerika, Mehmet Shehu dhe Ramiz Alia” lexuesi duhet të jetë i sigurt se vërtetësia është totale. Madje jo vetëm për çka lidhet me kryeministrin, por edhe me Nikita Hrushovin, me Josif Bros Titon apo Vladislav Gomulkën, me Antonin Novotnin, George Dezhin, Janosh Kadarin, Teodor Zhivkovin apo Fidel Kastro, personazhe të këtij libri. Po ashtu edhe me presidentin amerikan Ajzenauer.
-Po për qëndrimin gjithnjë mëdyshës të Ramiz Alisë për këtë çështje, ç’mund të thoni? A mund të ndihmonte sadopak ai për t’i dhënë fund diskutimeve dhe pikëpyetjeve për Mehmetin?
-Unë përshkruaj disa nga reagimet e tij që para 1990-tës e deri kur kapërceu viti dymijë, në gjuhën tonë, madje në 1992 edhe në italisht, në një libër-intervistë me Lino De Mateis. Aty mund të kuptohet fare qartë se ai nuk do ta pohojë kurrë as të gjithën dhe as të vërtetën.
 Version i printueshem
Faqja paraardhese |
|
|
